‘De kunst is professional te blijven’

Ontwikkelingen in de maatschappij, in ons vak en in organisaties gaan snel, dus is innoveren in leren en ontwikkelen noodzakelijk, schreef Manon Ruijters in het voorwoord van haar baanbrekende boek Je Binnenste Buiten. Over professionele identiteit in organisaties. Opleiden is niet langer de enige manier om nieuwe kennis en inzichten een plek te geven in het dagelijks werk. Ontwerpers en trainers, maar ook staffunctionarissen en docenten zoeken voortdurend naar alternatieve en betere manieren om het leren te organiseren en inmiddels zijn er zeker mooie en belangrijke stappen gezet. Maar het is niet genoeg. Want nog steeds speelt de technische uitvoering van opleiding en beroep een belangrijke rol en daarmee zijn we er niet. Ergens komt er wat ‘magie’ bij kijken. Er is echter geen toverformule die dit met een eenvoudige ‘zwaai’ mogelijk maakt. Dat is, aldus Ruijters, de kern van professionele identiteit.

Stevig staan

Professionele identiteit (PI) is datgene wat iemand onvervreemdbaar de eigen kleur geeft in zijn werk. Bewustzijn van je professionele identiteit geeft professionals een stabiele basis in een wereld waarin steeds nieuwe eisen worden gesteld aan professioneel handelen en professionele ontwikkeling. Anders gezegd: professionele identiteit helpt je stevig te staan.

Dat is ook de titel van het boek dat een nieuwe stap markeert in de ontwikkeling van het denken over Professionele identiteit: Stevig (leren) staan. Aan de slag met professionele identiteit in beroep en opleiding. Het is vooral een praktisch boek geworden, dat de resultaten laat zien van een zoektocht naar de vraag of je al met professionele identiteit kunt werken in beroepsopleidingen. Die zoektocht begon met een bezoek van docenten van de Arteveldehogeschool Gent aan de Aeres Hogeschool Wageningen, de thuishaven van Ruijters. Haar Vlaamse collega’s worstelden al een tijdje met de vraag of professionele identiteit inderdaad pas aan de orde is wanneer je met beide benen in het werk staat. Of zou het ook kunnen helpen om aankomende professionals te laten nadenken over wie ze zouden willen zijn? Dat leidde tot de vorming van een onderzoeksgroep van docenten uit allerlei beroepsopleidingen en deelnemers uit andere professies. Niek van Benthum maakte deel uit van die onderzoeksgroep. ‘We merkten dat professionele identiteit behoorlijk leefde in onderwijsland’, zegt hij. ‘Heel veel instellingen voor mbo en hbo blijken op zoek naar hoe zij ‘PI’ een plaats in hun opleidingen kunnen geven. Het wordt dus wel degelijk erkend als een belangrijk element van het opleiden van professionals. Beroepsopleidingen zijn allemaal op zoek naar toekomstbestendigheid. Er wordt geanticipeerd op nieuwe beroepen, bestaande beroepsopleidingen worden samengevoegd of opleidingen worden verbreed om zo studenten meer keuzemogelijkheden te geven en voor te bereiden op loopbanen die steeds onvoorspelbaarder worden. Personalisering en flexibilisering worden meer en meer een must, maar het gevaar is dat de aandacht voor een stevige beroepsbasis onder druk komt te staan. Want wat is binnen die verbreding en flexibilisering nog ‘het beroep’? Bovendien zie je dat er steeds minder uren beschikbaar komen voor de specifieke beroepskennis en een adequaat handelingsrepertoire. Het denken vanuit professionele identiteit helpt dan om als professional in spé je plek te vinden en te midden van al die ontwikkelingen stevig te staan.’

Beelden

Beeldvorming blijkt een belangrijk aspect van identiteitswerk. ‘Zeker mbo’ers kiezen vaak een opleiding die toeleidt naar een bepaald beroep,’ vertelt Désirée Bierlaagh. Zij werkt als practor in het mbo en leverde een bijdrage aan het onderzoek. ‘Dat doen ze vanuit een bepaald beeld van dat beroep. Het is echter wel belangrijk dat ze dat doen vanuit een realistisch beeld, dus een beeld van wat er tegenwoordig in de praktijk verwacht wordt; de beroepsidentiteit. Werken met PI betekent onder meer werken met zulke beelden: wat maakt dat ik voor deze opleiding heb gekozen, wat denk ik dat ik straks ga worden, hoe past dat bij mij en hoe pas ik in dit beroep: welke beelden heb ik daarbij?’ Zulke vragen zijn belangrijk voor het identiteitswerk dat een student te doen heeft. Het beeld dat studenten van een opleiding hebben, komt vaak niet overeen met de weerbarstigheid van de praktijk. Met alle gevolgen van dien. Bierlaagh: ‘Als ik kijk naar de onderzoekscijfers over de uitstroom van verpleegkundestudenten kort na hun diplomering, dan is die groot. Er zijn heel veel professionals die het beroep waarvoor zij ooit vol overtuiging gekozen hebben, de rug toekeren. Dat geldt ook voor andere sectoren; het onderwijs bijvoorbeeld. Daar blijken meerdere verklaringen voor te zijn, maar in ieder geval speelt mee dat mensen zich niet altijd voorbereid voelen op de complexiteit van het werkveld. Of op de rol en positie die een verpleegkundige tegenwoordig heeft in een interprofessioneel team. Daarom is het belangrijk om in de opleiding samen te werken met andere professies, in projecten waarin je samenwerkt als mbo’ers en hbo’ers en van elkaar leert. Dan word je gedwongen na te denken over vragen als: waar sta ik stevig in en hoe hebben we elkaar nodig in deze opgave? Maar ook waar staat mijn vak voor: wat zijn daarin belangrijke vaardigheden, juist in deze tijd? Dat is ontzettend belangrijk.’

Ontwikkelidentiteit

Niet alleen de vele casussen waarin duidelijk wordt hoe het PI-model gebruikt kan worden in het beroepsonderwijs, maken dit boek tot een waardevolle aanvulling op bestaande PI-literatuur. Het model werd ook uitgebreid met drie nieuwe ‘identificatiepunten’ die een aanloop naar professionele identiteit mogelijk maken: behalve de eerdergenoemde beroepsidentiteit zijn dat leiderschapsidentiteit en ontwikkelidentiteit. Bij leiderschapsidentiteit gaat het over de manier waarop jij als leider wilt verschijnen, waarop jij herkenbaar en aanspreekbaar wilt zijn. Ontwikkelidentiteit is wat je leren en ontwikkelen onvervreemdbaar kleur geeft: de verbinding van wie je bent met de context waarin je je bevindt. ‘We gaan zachtjesaan naar een tijd waarin we met drie generaties in teams werken,’ aldus Bierlaagh. ‘Onze stagiaires zijn opgegroeid in het digitale tijdperk, maar ze worden begeleid door collega’s die uit een heel andere tijd stammen. Dat merk je ook aan de verschillende manieren van leren en de persoonlijke voorkeuren die mensen daarin hebben. Dat maakt de vraag hoe je mensen tot leren en ontwikkelen uitnodigt, heel belangrijk. De ervaring heeft mij geleerd dat het niet zozeer de kunst is professional te worden, maar om het te blijven. Ontwikkelidentiteit gaat over jou als lerende en hoe jij je verhoudt tot leren en ontwikkelen. Het biedt een prima perspectief om te onderzoeken wat jij nodig hebt om dat te realiseren: professional blíjven.’

Hobbels

Voordat PI kon worden ingepast in de behoorlijk geformaliseerde omgeving van het beroepsonderwijs, moesten er een aantal lastige hobbels genomen worden. Niek van Benthum noemt onder meer de onbekendheid met het concept op zich en hoe daarmee gewerkt kan worden binnen de kaders van een curriculum. ‘Iedere opleiding heeft een bepaalde kennisbasis en je moet met elkaar zoeken naar hoe je vanuit die inhouden de verbinding met het PI-model kunt maken.’

Het hbo is daarin verder dan het mbo. ‘Wij staan nog echt aan het begin van dat proces,’ vertelt Désirée Bierlaagh. ‘In het mbo wordt nog heel snel gedacht: hoe kunnen we daar een module op ontwikkelen? Daar ben ik niet per sé op tegen, begrijp me goed, maar ik wil het liefst een soort PI-leerlijn door de hele opleiding laten gaan. Want juist daar waar veel aandacht is voor hybridisering, personalisering of flexibilisering van het onderwijs, heb je ankers nodig die je helpen stevig te leren staan. Vanuit een geformaliseerde beroepsidentiteit, maar net zo goed door na te denken over wie ik ben in mijn vak en hoe collega’s daar tegenaan kijken. Als je dat wilt invlechten in het onderwijs, kun je niet over één nacht ijs gaan.’

Daar komt bij dat professionalisering in het onderwijs doorgaans meer gericht is op het wegwerken van tekorten dan op het toewerken naar excellentie. Vormt dat geen belemmering voor denken in termen professionele identiteit of biedt het juist kansen? Van Benthum: ‘Professionalisering is inderdaad vaak een kwestie van: we stoppen er wat in, we sturen mensen naar een training en vervolgens zien we de opbrengsten daarvan terug in de praktijk. Daarin zie je een bepaald perspectief op leren, maar volgens mij gaat leren over iets anders en dat is ook wat allerlei onderzoeken duidelijk maken. Ik hoop dat ons boek perspectief biedt voor leidinggevenden en HR-professionals, dat die ook een andere kijk krijgen op het leren in het werk. Want daar gaat ons boek ook over. We hebben het gehad over een veranderende wereld en veranderende beroepen. Dat vraagt om een helder perspectief op professionele identiteit. Daarvan is leren en ontwikkelen een belangrijk aspect en daarover gaat het vrijwel nooit op scholen of op het werk. Ik hoop dat ons boek daartoe een aanzet geeft en dat het PI-model helpt om dat gesprek wel met elkaar te voeren. Het helpt je namelijk om steviger te staan in je beroep, of je nu een aankomend of een praktiserend professional bent.’