Doemdenken en onszelf de put in praten zal ons niet helpen. Voor een verhaal dat slecht afloopt gaan we zeker niet harder lopen, veranderen of andere keuzes maken. Een hoopvol, positief, krachtig en persoonlijk verhaal is dus wat er nodig is. Een verhaal om in beweging te komen en te blijven. En anderen aan te steken. Over die kant van transitiekunde is genoeg geschreven. Er is taal voor, een cirkel, ervaringen en een canvas. Naast taal gebruikt een aantal auteurs juist veel meer beeld. Want een beeld kan krachtiger zijn dan duizend woorden.
Bij transities, zeker de omvangrijke die ongetwijfeld lang duren, hoort leiderschap. Niet het leiderschap dat ons hier gebracht heeft. Veel van wat ons hier gebracht heeft, is niet meer zo bruikbaar.
‘Als je blijft doen wat je altijd deed, krijg je wat je altijd kreeg.’ Zei de spinozist Albert Einstein al.
Waar zijn we en hoe zijn we daar gekomen?
De industriële revolutie en de naoorlogse groei heeft ons naar een welvaartniveau gebracht dat ongekend is. We hebben het in Nederland fantastisch. Ik generaliseer natuurlijk. Maar in vergelijking met de meeste landen... We zijn echter aan de grenzen van die groei. En dat geldt niet alleen voor Nederland. Diverse grenzen aan onze planeet en economie zijn, of worden binnenkort, overschreden. De aarde laat dat ook voelen. Dat vereist dingen anders doen. En anders... dat vinden we moeilijk. We zijn gevoelig voor kortetermijnargumenten en prikkels en nauwelijks voor lange termijn. Mensen denken zelden jaren vooruit, bedrijven vaak hooguit twee tot vijf jaar.
‘Wie dan leeft die dan zorgt’, niet van Einstein.
Een voorbeeld: de digitale transitie. Een dwerg van een uitdaging in vergelijking met de energietransitie. Vorig jaar verscheen 20 vragen & antwoorden over digitale transformatie van Menno Lanting. Ruim 40 jaar geleden deed de PC haar intrede, 30 jaar geleden kreeg internet handjes en voetjes via html en de browser, Facebook bestaat alweer 20 jaar en de iPhone is ook al bijna twintig. Toch komt Lanting in zijn adviespraktijk nog steeds bedrijven tegen die worstelen om de transitie te maken, zelfs om maar te starten. Verdeeld over vier thema’s (Strategie & Visie, Talent, organisatie & leiderschap en Implementatie en Digitale businessmodellen, data & AI.) gaat hij diep in alle verschijnselen die een transitietraject met zich meebrengt. Ja, je hebt een strategie nodig (een vergezicht en route ernaartoe, wat je wel en niet aanpast, afstoot of gaat doen). Ja senior management moet het dragen, maar de mensen in de organisatie vooral faciliteren.
‘Hoewel uiteindelijk veel leiders en medewerkers betrokken zijn bij een digitale transformatie, beginnen veel transformaties met slechts een paar mensen’, schrijft Lanting.
Ja, er moet heel veel geleerd (en afgeleerd worden). Ja, en je moet beginnen en durven fouten te maken. Transities zijn in hoge mate een gezamenlijk leerproces en doel zoekend. Er is een hoop motivatie en ondersteuning bij nodig. ‘Mensen veranderen pas hun inzichten en gedrag als ze begrijpen waarom de verandering belangrijk is en ze zich erin kunnen vinden.’ Lantings boek is leerzaam voor iedereen die nog in deze digitale transformatie zit. Maar ook voor iedereen om te leren hoe complex dit al is voor zo’n ‘simpele’ uitdaging. En voor veel transities is technologie sowieso relevant.
Systeemperspectief
Heeft Jan Rotmans een strategische visie op veranderen? Rotmans bekijkt de huidige transities vanuit een systeemperspectief. Er is chaos, wat voor wiskundigen zoals hijzelf iets anders is dan het alledaagse chaotische beeld. Chaos is een kenmerk van systeemveranderingen. Klimaatverandering is er een verschijnsel van, een globale pandemie zoals Covid-19 ook. We moeten leren leven en acteren met chaos. Omarm het zegt hij in Omarm de chaos. Het is niet iets dat nog komt, het is iets waar we al middenin zitten. Zijn focus is op persoonlijke motivatie en eigenaarschap. Daar ligt de sleutel. In transities zijn verder verschillende soorten veranderaars nodig. En verschillende soorten leiderschap. Dat traject is meestal een persoonlijke zoektocht waar andere titels dieper op ingaan.
Toekomstgeletterdheid
Een vaardigheid die al op meerdere plekken de kop opsteekt, is dat van toekomstgeletterdheid. Dat is de vaardigheid om een beeld te ontwikkelen van hoe een toekomst er uit kan zien. De toekomst, dat gebeurt niet of overkomt ons niet, die maken we met zijn allen. Want als je in staat bent één of meerdere toekomsten voor te stellen, dan krijg je er ook meer invloed op.
Bij onze zuiderburen is een ware schat aan toekomstige, hoopvolle en krachtige boeken verschenen hoe de wereld er over enige decennia uit kan komen te zien. Jo Caudron won al eens het Managementboek van het Jaar met een kijkje in de toekomst tot 2050. In zijn nieuwe boek De Toekomstformule gaat de reis van het Oude Normaal naar een Nieuw Equilibrium. Disruptie, systeemschokken, er komt veel over ons heen. Hij spreekt van Het Grote Onevenwicht en het Wiel van Disrupties (Rotmans van systeemrevoluties en de Perfecte Storm). Het is een boek met veel rijke taalbeelden dat in het derde deel (eindelijk denk je als lezer) leidt tot een concreet veranderplan. Jouw plan dat laat zien dat je klaar (Ready) bent om Impact te maken voor de toekomst. Waar staat jouw organisatie op een onderwerp als werk, duurzaamheid, relatie met globalisering versus lokalisering, digitaal en innovatieve oplossingen?
Caudron zet in op het ontwerpen van een viertal scenario’s waarin elementen als toegankelijkheid (markt en klant), reële kosten, klimaatimpact en nog wat meer formule-elementen worden uitgewerkt. Het kan jou een concreet beeld geven waar je naar toe gaat.
Scenario’s
En dan Pretopia van Stefaan Vandist, een scenariodenker en visueel kunstenaar. 33 inspirerende scenario’s voor de toekomst. Het zijn hoopvolle verhalen, die toch dichtbij lijken en realiseerbaar zijn. Want het meeste bestaat al, verdient misschien een grotere schaal, of een bredere markt! Neem het scenario Gedataficeerd metabolisme, waarin circulaire economie en digitale transformatie versmelten. En als voorbeeld: Mëtsa Group creëert een digitale tweeling van een Fins bos, om inzicht te geven in de goederenstroom van hout in deze bossen. Want hout is een belangrijk bouwinstrument voor duurzaam bouwen. Het zijn inspirerende voorbeelden, en bovendien vandaag al verkrijgbaar voor een mooiere toekomst morgen.
Rol van leiderschap in transities
Leiders in transitie hebben kennis en ervaring nodig, lef en een groot gevoel voor menselijke relaties. Uit veel literatuur komt het beeld naar voren van een authentiek, bindend leider, met een groot empathisch vermogen. Want in transities moet veel veranderen. In De Comfort-transitie schetsen Elmas Duduk en Peter de Roode een pad dat bewandeld kan worden om van de comfortzone in een groeizone te komen. Dit is de plek waar we naartoe moeten. Het is een reis waarin we veel moeten leren, loslaten, falen en daardoor groeien. Dat doen we als persoon, in onze rol in een bedrijf en dus ook als bedrijf. Want zoals het ging, de comfortzone, dat zal niet lang meer gaan. Leiders die opstaan zijn vaak gemotiveerd om een tweede berg te beklimmen. Dit model is geïntroduceerd door David Brooks in zijn gelijknamige boek De tweede berg. De eerste berg is je carrière, gericht op status, aanzien en persoonlijke successen. Veel transformatieleiders zijn door een persoonlijk en/of maatschappelijk dal gegaan. De tweede berg staat voor het aangaan van een grote maatschappelijke of organisatorische uitdaging.
Transities gaan voor veel mensen gepaard met onzekerheid, angst, onrust, stress, en onzekerheid. Zou jij nu graag bij een bedrijf als Tata Steel of Chemours willen werken? Om deze gevoelens van medewerkers een plek te geven hebben Jakob van Wielink, Riet Fiddelaers- Jaspers en Leo Wilhelm in Taal van Transitie hun ervaring gebundeld rondom deze angsten. Veranderen gaat over loslaten, verlies, rouw en ook over hechten, verbinden, betekenisgeven. Het is een rijk werk dat zich richt op de diepe onderstroom van gevoelens die natuurlijk leven in een organisatie en helaas zelden bespreekbaar zijn. Door dit te doen, en het boek biedt hier veel werkvormen en ervaringsverhalen voor, kan er verwerkt en geaccepteerd worden.
Als er dan op dit complexe samenspel van vaardigheden en zienswijzen voor leiderschap een ‘labeltje’ moet worden geplakt, dan kom je in de buurt van dienend leiderschap. Het gaat veelvuldig over rentmeesterschap en verantwoordelijkheid. De meest recente inzichten kunnen gevonden worden in Dienend-leiderschap van Inge Nuijten. Als introductie (ze noemt het zelf een gids) voor dit enorme gebied dat je als transformatief leider moet verkennen en ontginnen is dit bijna verplichte kost.
Het persoonlijk, activistisch perspectief
En dan jij (en ik) op de barricades thuis, op het werk en/of online? Veel auteurs en hoofdpersonen in deze Uit de boeken hebben een persoonlijke reis meegemaakt. Ze hebben zelf een belangrijke transitie doorgemaakt. Een aantal van hen brengt activisme naar de werkplek, het bedrijf of organisatie waar ze werken. Dat is een ingrijpende keuze. Aan de ene kant kan je juist heel veel impact maken, aan de andere kant is het ook best wel eng. Je bent kwetsbaar voor kritiek, je wilt je werk misschien veranderen, maar de gevolgen zijn niet duidelijk. Je toont leiderschap, wat collega’s niet direct gewend zijn. Kortom je wordt een Corporate Activist. Rudy Vandamme heeft deze reis ook ondernomen en werkt nu als adviseur en coach voor bedrijven die stappen willen maken. Zijn inzichten beginnen met de reis naar binnen, jouw ontwikkeling. Je kunt veranderkundige zijn vanuit meerdere perspectieven.
Het door Vandamme gepresenteerde Transitiecanvas is ook een stappenplan. Het brengt je van een analyse van de startpositie voor de transitie, de business as usual, (de comfortzone), via creëren van draagvlak, aanhaken van early adopters en experimenten (innovatieruimtes) naar de transitiefase, de groeizone. En dan kantelen, met strategisch inzicht en taktieken om via verbreding te komen tot een nieuw normaal. Vijftien stappen. Toepasbaar op elke transitie.
Verhalen van vandaag voor morgen
Een plek waar al veel gebeurt, is in het hoger onderwijs. Daar worden de professionals van de toekomst gevormd. Studenten die zelf al vragen om hoe en wanneer het onderwijs zich echt serieus bezig gaat houden met de grote complexe vragen. Zoals energietransitie, klimaatadaptatie, circulariteit, zorgvernieuwing etc. In dat proces zal ook het hoger onderwijs veranderen. Bijvoorbeeld met andere werkvormen: samen in living labs met werkveld en onderzoekers. Lezen over de transitiepioniers helpt om te zien wat ze bereiken en waar ze tegen aan lopen. Bas van den Berg (auteur van Onderwijzen tijdens Transities) nam de trein op zijn reis naar tien verschillende plekken in Nederland. In Sittard werken studenten van Hogeschool Zuyd in bedrijven aan circulaire vraagstukken. Ze onderzoeken welke competentie er nodig zijn en hoe die toegepast kunnen worden bij een vraagstuk. Denk aan systeemdenken, toekomstgerichtheid, ondernemerschap en samenwerkingsvaardigheden. Op deze competenties zal in de toekomst in alle opleidingen bij Zuyd meer aandacht besteed gaan worden.
De frontrunners van transitiewerkers worden door Charlotte Extercatte en Joep Boerboom Klimaatwerkers genoemd. In hun gelijknamige boek worden er een aantal uitgelicht. Hun verhalen zijn indringend en hoopgevend. De auteurs vonden op hun beurt inspiratie bij het levenswerk van Ray Anderson. Als CEO en oprichter van Interface, een grote speler van tapijttegels voor onder meer kantoren, ziet hij in de jaren ’90 het licht en besluit het roer met zijn bedrijf radicaal om te gooien. Hij wil naar 100% circulariteit, wat in die tijd revolutionair is en in de tapijtindustrie erg complex. Anderson wordt geholpen door een think tank aan biologen, chemici, systeemdenkers en circulariteit goeroes. Een fantastisch verhaal dat in de bekroonde documentaire Beyond Zero te zien is.
Onder de persoonlijke verhalen hebben de auteurs het 4C-fasemodel (een golfmodel) gewoven waarmee een transitie (succesvol) vorm kan krijgen: Catalyse (zet de versnelling in), Create conditions, Accelerate in co-creation sprints en Scale up fast in communities.
De wijsheid van Ray Anderson dertig jaar geleden, dat wij de aarde plunderen, zelf de opwarming van de aarde veroorzaken en we moeten beginnen met herstel, echoot nog door in al het werk van duizenden mensen, ondernemers, activisten en transformatieve leiders. De modellen, kennis en ervaringen om aan de grote transities vorm te geven is er. Nu nog doen, het liefst met zoveel mogelijk.
Succes met de reis.
Over Bertrand Weegenaar
Bertrand Weegenaar is als hogeschooldocent HBO-ICT werkzaam op Windesheim. Zijn voorliefde ligt bij de onderwerpen strategie, marketing, geschiedenis; biografieën en internet; e-business.
