Lijst van afkortingen 21
1 Plaatsbepaling en uitgangspunten van het gezondheidsrecht 29
1.1 Plaatsbepaling 29
1.1.1 Ontwikkeling van het gezondheidsrecht 29
1.1.2 Omschrijving van het gezondheidsrecht 33
1.1.3 Gezondheidsrecht en gezondheidsethiek 35
1.2 Bronnen van het recht in de gezondheidszorg 36
1.2.1 Bovennationale rechtsbronnen 37
1.2.2 Wetgeving in de gezondheidszorg 41
1.2.3 Jurisprudentie 44
1.2.4 Zelfregulering 46
1.2.5 Relatief gewicht van de verschillende bronnen 47
1.3 Rechtsbeginselen en grondrechten 49
1.3.1 Rechtsbeginselen en grondrechten in het algemeen 49
1.3.2 Rechtsbeginselen en grondrechten in het gezondheidsrecht 55
1.4 De professionele standaard 63
1.4.1 Twee categorieën normen voor het medisch handelen 64
1.4.2 Medisch-professionele standaard 66
1.4.3 Richtlijnen, standaarden en protocollen 72
1.4.4 Medisch-professionele autonomie 75
1.4.5 Gewetensbezwaren 79
1.5 De juridische positie van het lichaam 80
1.5.1 Biologisch versus juridisch mensbeeld 80
1.5.2 Recht op eigen lichaam 82
1.6 Gezondheidsrecht in het geval van een (wereldwijde) crisis 94
2 Rechten van patiënten 101
2.1 Inleiding 101
2.2 Geschiedenis, (inter)nationale ontwikkeling 102
2.3 Juridisch kader, wetgeving 104
2.3.1 Zelfregulering 106
2.4 Geneeskundige behandelingsovereenkomst 107
2.4.1 Reikwijdte van de Wet op de geneeskundige behandelingsovereenkomst 108
2.4.2 Professionele standaard 111
2.4.3 Plichten van de patiënt in het kader van de Wet op de geneeskundige behandelingsovereenkomst 112
2.5 Recht op informatie 113
2.5.1 Doelen van het recht op informatie 115
2.5.2 Inhoud van het recht op informatie 117
2.5.3 Heeft de patiënt de informatie begrepen? 120
2.5.4 Recht op informatie over fouten 122
2.5.5 Uitzonderingen op het recht op informatie 124
2.5.6 Recht om niet te weten 126
2.5.7 Recht op keuze-informatie 126
2.6 Toestemmingsvereiste 127
2.6.1 Toestemming: totstandkoming 128
2.6.2 Toestemming: reikwijdte 129
2.6.3 Toestemming: uitzonderingen 130
2.6.4 Intrekken of weigeren van toestemming 130
2.6.5 Zorgplan 133
2.6.6 Schriftelijke wilsverklaringen 133
2.7 Minderjarige patiënten 135
2.7.1 Algemene aspecten 135
2.7.2 Leeftijdsgrenzen, zeggenschap van de minderjarige zelf 138
2.7.3 Diversen 142
2.8 Wilsonbekwame meerderjarigen 143
2.8.1 Door de rechter benoemde vertegenwoordiger 145
2.8.2 Persoonlijk gemachtigde 147
2.8.3 De niet-benoemde vertegenwoordiger 148
2.8.4 Meningsverschillen 150
2.8.5 Vaststellen van wils(on)bekwaamheid 151
2.9 Rechten met betrekking tot het dossier 152
2.10 Einde van de behandelingsovereenkomst 156
2.11 Drang en dwang 157
2.12 Beroepsgeheim 160
2.12.1 Aspecten van het beroepsgeheim 161
2.12.2 Doorbreking van het geheim 167
2.12.3 Het inzagerecht van nabestaanden en andere belanghebbenden na het overlijden van de patiënt 171
2.12.4 Bijzondere situaties 173
2.13 Privacy 174
2.13.1 Uitgangspunten 174
2.13.2 Regulering van medische (persoons)gegevens 178
2.13.3 Individuele privacyrechten 185
2.13.4 Zelfregulering en handhaving 187
2.13.5 Nieuwe ontwikkelingen 188
2.14 Plichten van de patiënt en rechten van de hulpverlener 194
2.15 Collectieve patiëntenrechten 198
3 Gezondheidszorg en derdenbelangen 199
3.1 Inleiding 199
3.2 Psychiatrie 199
3.2.1 Vrijwillige opneming in een psychiatrisch ziekenhuis 202
3.2.2 De Wet verplichte geestelijke gezondheidszorg 206
3.2.3 De Wet zorg en dwang 221
3.2.4 Dwangtoepassing in de jeugdzorg en het strafrecht 228
3.3 Wetenschappelijk onderzoek 229
3.3.1 Inleiding 229
3.3.2 Wetenschappelijk onderzoek met patiëntengegevens 231
3.3.3 Wetenschappelijk onderzoek met lichaamsmateriaal 237
3.3.4 Wetenschappelijk onderzoek met mensen 243
3.4 Orgaan- en weefseltransplantatie 270
3.4.1 Inleiding 270
3.4.2 Donatie bij leven 273
3.4.3 Organen uit overledenen 276
3.4.4 Voorbereiding, orgaancentrum en orgaanbank 282
3.4.5 Xenotransplantatie 285
3.4.6 Internationale aspecten 286
3.5 Medische keuringen 287
3.5.1 Inleiding 287
3.5.2 Bij de keuring betrokken partijen 289
3.5.3 Inhoud keuring 290
3.5.4 Wet op de medische keuringen 291
3.5.5 Rechten van de keurling 301
3.5.6 Positie van de keurend arts 307
4 Begin van het leven 311
4.1 Inleiding 311
4.2 Genetica en DNA-technologie 311
4.2.1 Ingrijpen in het genoom 313
4.2.2 Erfelijkheidsonderzoek en -advisering 318
4.3 Voortplanting 327
4.3.1 Recht op procreatie 328
4.3.2 Sterilisatie en castratie 330
4.3.3 Donatie van geslachtscellen 333
4.3.4 Geslachtskeuze 339
4.3.5 In-vitrofertilisatie en embryo-overbrenging 341
4.3.6 Draagmoederschap 344
4.3.7 Ectogenese 347
4.3.8 Klonen 348
4.4 Leven in wording 350
4.4.1 Bescherming van het embryo voor en na innesteling 351
4.4.2 Juridische betekenis van de geboorte 355
4.4.3 Progressieve rechtsbescherming? 356
4.4.4 Gebruik van embryo’s voor wetenschappelijk onderzoek 358
4.4.5 Pre-implantatiediagnostiek 362
4.4.6 Prenataal onderzoek en behandeling van de foetus 364
4.4.7 Abortus provocatus 369
4.4.8 Late zwangerschapsafbreking 378
4.4.9 Wetenschappelijk onderzoek met foetaal weefsel 381
5 Einde van het leven 383
5.1 Ontwikkelingen 383
5.2 De relatie tussen wetgeving en richtlijnen van de medische beroepsgroep 385
5.3 Medische beslissingen rond het levenseinde 387
5.3.1 Staken of niet-instellen van een behandeling wegens gebrek aan toestemming 387
5.3.2 Staken of niet-instellen van een behandeling in het geval van medisch zinloos handelen 389
5.3.3 Pijn- en symptoombestrijding 397
5.3.4 Palliatieve sedatie 398
5.3.5 Euthanasie, algemeen 402
5.3.6 Euthanasiewet 407
5.3.7 Euthanasie in bijzondere situaties 424
5.3.8 Zorgvuldigheidseisen buiten de euthanasiewet 436
5.3.9 Levensbeëindiging zonder verzoek 439
5.4 Doodscriterium 446
5.5 Overlijdensverklaring 447
5.6 Sectie 449
6 Kwaliteit van zorg 451
6.1 Kwaliteitsbewaking en -bevordering 451
6.1.1 Inleiding 451
6.1.2 Verantwoordelijkheid voor kwaliteit 456
6.1.3 Kwaliteitsnormen 459
6.1.4 Kwaliteitstoetsing 460
6.2 Kwaliteit en zorgaanbieders 462
6.2.1 Wetgeving 462
6.2.2 Governance en goed bestuur 464
6.2.3 Kwaliteitsbewaking en MIP/VIM 466
6.2.4 Kwaliteit en jeugdhulpaanbieders 469
6.3 Kwaliteit en beroepsbeoefening 470
6.3.1 Beroepsbeoefening in instellingsverband 471
6.3.2 Samenwerking 472
6.3.3 Wet op de beroepen in de individuele gezondheidszorg 476
6.3.4 Arts 493
6.3.5 Tandarts en tandheelkundige beroepen 496
6.3.6 Apotheker 497
6.3.7 Gezondheidszorgpsycholoog 502
6.3.8 Psychotherapeut 502
6.3.9 Fysiotherapeut 503
6.3.10 Verloskundige 503
6.3.11 Verpleegkundige 504
6.3.12 Physician assistant 505
6.3.13 Orthopedagoog-generalist 506
6.3.14 Klinisch technoloog 506
6.3.15 Art. 34-beroepen 507
6.3.16 Beroepsbeoefening en het vrij verkeer van personen en diensten 508
6.3.17 Alternatieve behandelwijzen 510
6.3.18 Taakherschikking 514
6.4 Kwaliteit van zorg: producten 516
6.4.1 Lichaamsmateriaal 516
6.4.2 Bloed en bloedproducten 519
6.4.3 Geneesmiddelen 524
6.4.4 Medische hulpmiddelen 535
6.5 Toezicht op de kwaliteit van zorg 541
7 Beroepsbeoefening in bijzondere situaties 549
7.1 Inleiding 549
7.2 Bedrijfsgezondheidszorg 550
7.3 Verzekeringsgeneeskunde 558
7.4 Jeugdgezondheidszorg 562
7.5 De arts als deskundige in een juridische procedure 565
7.5.1 Strafrecht 566
7.5.2 Civiele recht 567
7.5.3 Bestuursrecht 568
7.5.4 Tuchtrecht 569
7.5.5 Professionele standaard 569
7.5.6 Toestemming en geheimhouding 571
7.6 Militaire gezondheidszorg 571
7.7 Gezondheidszorg in penitentiaire inrichtingen 574
7.8 Gezondheidszorg voor asielzoekers 576
8 Preventie 581
8.1 Inleiding 581
8.2 Publieke gezondheidszorg 585
8.3 Infectieziekten 588
8.4 Vaccinatie 591
8.5 Bevolkingsonderzoek (screening) 595
9 Rechtshandhaving 607
9.1 Inleiding 607
9.2 Klachtrecht 607
9.2.1 Inrichting van het klachtenstelsel 609
9.2.2 Wet kwaliteit, klachten en geschillen zorg 610
9.3 Tuchtrechtspraak 617
9.3.1 Doel tuchtrecht 618
9.3.2 Klachtgerechtigden 619
9.3.3 Toetsnormen 620
9.3.4 Procedure 622
9.3.5 Gebruik medische gegevens 624
9.3.6 Intrekken klacht, overlijden aangeklaagde 625
9.3.7 Nemo tenetur 625
9.3.8 Eindbeslissing 627
9.3.9 Hoger beroep 630
9.3.10 Tuchtrecht als kwaliteitsinstrument 631
9.3.11 Maatregelen wegens ongeschiktheid 634
9.4 Aansprakelijkheid en schadevergoeding 635
9.4.1 Algemeen juridisch kader 636
9.4.2 Onzorgvuldig handelen 636
9.4.3 Causaal verband en schade 641
9.4.4 Soorten van schade 644
9.4.5 Baby Kelly 647
9.4.6 De adressering van de schadeclaim 649
9.4.7 Aansprakelijkheid voor hulpmiddelen/producten 650
9.4.8 Gebrek in informatieplicht 653
9.4.9 De behandeling van een schadeclaim 655
9.4.10 Klachtplicht en verjaring 656
9.4.11 Stelplicht en bewijslast 658
9.4.12 Toekomstige ontwikkelingen 661
9.5 Strafrecht 664
9.5.1 Inleiding 664
9.5.2 Strafrecht en medisch handelen, de medische exceptie 664
9.5.3 Strafrecht in de gezondheidszorg 667
9.5.4 Strafrechtelijke procedure 671
9.5.5 Inzage OM in patiëntendossiers 674
9.5.6 Enkele andere kwesties 676
9.5.7 Afsluiting 680
10 Verzekeringsstelsel 683
10.1 Inleiding 683
10.2 Kenmerken van de zorgverzekering 685
10.2.1 Geschiedenis 685
10.2.2 Eén verzekeringsregime 687
10.2.3 Noodzakelijke, curatieve zorg 688
10.2.4 Verzekering en sturing van de zorg 688
10.2.5 Privaatrechtelijk karakter 689
10.2.6 De Zorgverzekeringswet stelt grenzen aan de contractsvrijheid 690
10.2.7 Uitvoering in een publiekrechtelijke context 692
10.3 Contractspartijen en de overeenkomst 694
10.3.1 Verzekeringsplichtige, verzekeringnemer, verzekerde 694
10.3.2 De zorgverzekeraar 695
10.3.3 Verzekeringsplicht 696
10.3.4 Acceptatieplicht 697
10.3.5 Totstandkoming van de zorgverzekering 697
10.3.6 Ingang en einde van de zorgverzekering 700
10.3.7 Polis en modelovereenkomst 701
10.3.8 Collectieve contracten 703
10.4 Prestatievormen 704
10.4.1 Zorgplicht 704
10.4.2 Natura en restitutie 705
10.4.3 Het naturamodel nader beschouwd 706
10.4.4 Het restitutiemodel nader beschouwd 712
10.4.5 Persoonsgebonden budget 715
10.4.6 Natura en restitutie vergeleken 715
10.5 Het verzekerde pakket 716
10.5.1 Grondwet en verdragen 716
10.5.2 Unierecht 718
10.5.3 Beleid ten aanzien van het verzekerde pakket 718
10.5.4 Nationaal recht 723
10.5.5 De regeling van de Zorgverzekeringswet 725
10.5.6 Voorwaardelijke toelating 725
10.6 Het recht op prestaties 726
10.6.1 Systematiek van de Zorgverzekeringswet 726
10.6.2 Wettelijke omschrijving van de zorg 728
10.6.3 Stand van de wetenschap en praktijk 730
10.6.4 Indicatiegebieden 735
10.6.5 Contractuele omschrijving van de zorg 736
10.6.6 Verzekeringsindicatie 739
10.6.7 Doelmatigheid 740
10.6.8 Procedurele voorwaarden 743
10.6.9 Redelijkheid en billijkheid 744
10.7 Overige rechten en verplichtingen 746
10.7.1 Premie en inkomensafhankelijke bijdrage 746
10.7.2 Eigen bijdrage en eigen risico 750
10.7.3 Bescherming van de persoonlijke levenssfeer 751
10.7.4 Klachten en geschillen 753
10.8 Zorginkoop 756
10.8.1 Inleiding 756
10.8.2 Aard en inhoud van de overeenkomst 758
10.8.3 Totstandkoming van de overeenkomst 762
10.8.4 Varianten van zorginkoop 768
10.9 Overige verzekeringen en voorzieningen 769
10.9.1 Aanvullende ziektekostenverzekeringen 769
10.9.2 Langdurige zorg en maatschappelijke ondersteuning 770
10.9.3 Wijziging zorgverzekering 771
10.9.4 Wet langdurige zorg 772
10.9.5 Wet maatschappelijke ondersteuning 2015 778
10.9.6 Jeugdwet 779
11 De marktordening 781
11.1 Van aanbodsturing naar gereguleerde marktwerking 781
11.1.1 Vraag aan bod 783
11.1.2 Wegnemen van belemmeringen 785
11.1.3 Wet herziening overeenkomstenstelsel zorg 786
11.1.4 Wet tarieven gezondheidszorg ExPres 787
11.1.5 Wet toelating zorginstellingen 789
11.1.6 Wet marktordening gezondheidszorg 795
11.1.7 Wet aanvulling instrumenten bekostiging WMG 800
11.1.8 Wet continuïteit, kwaliteit en bereikbaarheid van zorg 802
11.1.9 Goed bestuur in de zorg 803
11.1.10 Resumerend 808
11.1.11 Tweede evaluatie Wet marktordening gezondheidszorg 808
11.1.12 Wetsvoorstel tarief- en prestatieregulering en markttoezicht 809
11.1.13 Wetsvoorstellen om fraude in de zorg te bestrijden 810
11.2 Overheid en marktpartijen 812
11.2.1 De regering 813
11.2.2 Het parlement 814
11.2.3 De minister van VWS 815
11.2.4 De zorgautoriteit 817
11.2.5 De Autoriteit Consument & Markt 821
11.2.6 Brancheorganisaties 825
11.2.7 Ziektekostenverzekeraars 828
11.2.8 Zorgaanbieders 829
11.2.9 Consumenten 830
11.3 Werkingssfeer Wet marktordening gezondheidszorg 831
11.4 Marktonderzoek 832
11.5 Algemene verplichtingen van zorgaanbieders en ziektekostenverzekeraars 834
11.5.1 Verboden 834
11.5.2 Administratieverplichtingen 836
11.5.3 Declaratie- en betalingsverkeer 836
11.5.4 Consumenteninformatie 838
11.5.5 Verzekeringsovereenkomsten op afstand 840
11.5.6 Administratievoerders 840
11.5.7 Invloed op overeenkomsten 840
11.5.8 Procedures 842
11.6 Marktontwikkeling 842
11.6.1 Aanmerkelijke marktmacht 842
11.6.2 Zorgspecifieke fusietoets 846
11.7 Bekostiging 849
11.7.1 Prestatie- en tariefregulering 849
11.7.2 Macrobudgetkortingen 856
11.7.3 Uitwerking in de praktijk 857
11.7.4 Jurisprudentie 862
11.7.5 Tariefsomgrenzen 868
11.7.6 Macrobeheersinstrument 870
11.7.7 Beschikbaarheidbijdragen 873
11.7.8 Vereffeningbedragen 874
11.7.9 Experimenten 875
11.7.10 Europese aspecten 876
11.7.11 Ontwikkelingen 878
11.8 Informatie 879
11.9 Handhaving 882
11.9.1 Uitleg van de normen 883
11.9.2 Bestuursrechtelijke handhaving Algemene wet bestuursrecht 884
11.9.3 Bestuursrechtelijke handhaving Wet marktordening gezondheidszorg 887
11.9.4 Aanwijzing en openbare kennisgeving 889
11.9.5 Bestuursdwang en last onder dwangsom 891
11.9.6 Bestuurlijke boete 892
11.9.7 Tuchtrechtelijke handhaving 893
11.9.8 Strafrechtelijke handhaving 894
11.9.9 Privaatrechtelijke handhaving 894
11.10 Rechtsbescherming 896
11.10.1 Formele rechtskracht 896
11.10.2 Bekendmaking 898
11.10.3 Rechtsingang 899
11.10.4 Op de zaak betrekking hebbende stukken 901
11.10.5 Beoordeling in bezwaar en beroep 904
11.10.6 Voorlopige voorziening 906
11.10.7 De burgerlijke rechter als restrechter 907
Over de auteurs 909
Trefwoordenregister 911
