Inleiding Recht

HOOFDSTUK 1
TERREINVERKENNING / 1
1.1 Een definitie van recht / 1
1.1.1 Inleiding / 1
1.1.2 Recht en andere normstelsels / 2
1.1.3 Nog steeds geen definitie van recht / 2
1.2 Enkele onderscheidingen / 4
1.2.1 Objectief en subjectief recht / 4
1.2.2 Geen subjectief recht zonder objectief recht? / 5
1.2.3 Positief recht en natuurrecht / 6
1.2.4 Publiek- en privaatrecht / 7
1.2.5 Recht als dwangordening en als spontane ordening / 8
1.2.6 Dwingend en aanvullend recht / 9
1.2.7 Formeel en materieel recht / 10
1.3 De rechtsgebieden / 11
1.3.1 Privaatrecht / 11
1.3.2 Strafrecht / 12
1.3.3 Staatsrecht / 13
1.3.4 Bestuursrecht / 15
1.4 De rechtsbronnen / 16
1.4.1 Wat is positief recht? / 16
1.4.2 De wet als bron van recht / 17
1.4.3 Hiërarchie in wetgeving / 18
1.4.4 Voordelen van wettenrecht boven andere rechtsbronnen / 19
1.4.5 Nuancering / 20
1.4.6 Codificatie / 20
1.4.7 De trias-leer van Montesquieu / 21
1.4.8 Legisme als uitvloeisel van de trias-leer / 21
1.4.9 Arresten ter illustratie van het legisme / 22
1.4.10 Kritiek op het legisme / 23
1.4.11 De gewoonte als bron van recht / 25
1.4.12 Verschillen tussen wettenrecht en gewoonterecht / 26
1.4.13 Rechtspraak als bron van recht / 27
1.4.14 Nuancering van dit standpunt: rechtspraak tóch rechtsbron / 27
1.4.15 Publicatie van rechterlijke beslissingen / 28
1.4.16 Gezag van rechtspraak in vroeger tijden en in andere rechtssystemen / 29
1.4.17 Een voorbeeld van rechtersrecht in Nederland / 29
1.4.18 Het verdrag als bron van recht / 30
1.4.19 Monisme en dualisme / 30

HOOFDSTUK 2
RECHTSWETENSCHAP EN RECHTSVINDING / 33
2.1 Rechtswetenschap / 33
2.1.1 Het standaardbeeld van de wetenschap / 33
2.1.1.1 Verklaren: wat is de oorzaak? / 33
2.1.1.2 De empirische cyclus / 35
2.1.1.3 Abductie: wat is er gebeurd? / 36
2.1.2 Rechtswetenschap / 37
2.1.2.1 Rechtswetenschap als normenwetenschap / 37
2.1.2.2 Beschrijving / 38
2.1.2.3 Analyse / 38
2.1.2.4 Structuur / 38
2.1.2.5 Hermeneutiek: begrijpen / 40
2.1.3 Rechtsfilosofie / 43
2.1.4 Ideologiekritiek / 43
2.1.5 Externe perspectieven op het recht / 44
2.1.5.1 Rechtseconomie / 45
2.1.5.2 Rechtssociologie / 46
2.1.5.3 Rechtspsychologie / 46
2.1.5.4 Rechtsantropologie / 47
2.1.5.5 Criminologie / 47
2.2 Waarheidsvinding / 48
2.2.1 Het perspectief van de rechter / 48
2.2.2 De heuristische fase en de legitimatiefase / 48
2.2.3 De juridische context en waarheidsvinding / 49
2.2.3.1 Waarheidsvinding in het strafrecht / 49
2.2.3.2 Waarheidsvinding in het privaatrecht / 50
2.2.3.3 Waarheidsvinding in het bestuursrecht / 50
2.3 Rechtsvinding / 51
2.3.1 Het traditionele model van rechtsvinding: rechtstoepassing / 51
2.3.1.1 De rechter als toepasser van de wet / 51
2.3.1.2 Het deductieve model: de modus ponens / 52
2.3.1.3 Grammaticale interpretatie / 53
2.3.1.4 Sociologische interpretatie / 54
2.3.1.5 Systematische interpretatie / 55
2.3.1.6 Rechtsvergelijkende interpretatie / 55
2.3.1.7 Anticiperende interpretatie / 55
2.3.1.8 Rechtshistorische interpretatie / 56
2.3.2 Het moderne model van rechtsvinding: rechtsvorming / 56
2.3.2.1 Elkaar tegensprekende rechtsregels / 57
2.3.2.2 Bewust vage rechtsregels / 58
2.3.2.3 Onduidelijke en ontbrekende rechtsregels / 58
2.3.2.4 Rechtsvorming / 59
2.3.2.5 Hermeneutiek / 59
2.3.2.6 Teleologische interpretatie / 60
2.3.2.7 Wetshistorische interpretatie / 62
2.3.2.8 Restrictieve interpretatie en extensieve interpretatie / 63
2.3.2.9 Een leemte in de wet / 63
2.3.2.10 Een leemte in het Wetboek van Strafrecht / 64
2.3.2.11 Redeneerwijzen / 64
2.3.2.12 De analogieredenering / 65
2.3.2.13 De a contrario-redenering / 66
2.3.2.14 Rechtsverfijning / 67

HOOFDSTUK 3
STAATSRECHT / 69
3.1 De bronnen van het staatsrecht / 69
3.1.1 Wat is staatsrecht? / 69
3.1.2 De Grondwet als bron van het staatsrecht / 70
3.1.3 Grondrechten / 70
3.1.4 Het non-discriminatiebeginsel / 74
3.1.5 Vrijheid van godsdienst en levensovertuiging / 77
3.1.6 Vrijheid van drukpers / 81
3.1.7 Het verdrag als bron van het staatsrecht / 83
3.1.8 Het Statuut als bron van het staatsrecht / 85
3.1.9 De discussie over het toetsingsverbod / 86
3.1.10 De rechtspraak als bron van het staatsrecht / 88
3.1.11 De gewoonte als bron van het staatsrecht / 89
3.2 Het verschijnsel ‘staat’ / 89
3.2.1 Macht en gezag / 90
3.2.2 De overheid / 93
3.2.3 Volk en territoir / 94
3.2.4 Staats- en regeringsvormen / 95
3.3 Democratie / 96
3.3.1 Democratie in de oudheid / 97
3.3.2 Renaissance / 98
3.3.3 Amerikaans constitutionalisme en Engelse Verlichting / 99
3.3.4 Directe en indirecte democratie / 100
3.3.5 Kenmerken van verkiezingen in een democratie / 101
3.3.6 Kiesstelsels / 102
3.3.7 Voor- en nadelen van de kiesstelsels / 103
3.3.8 Politieke partijen / 103
3.3.9 De rol van politieke partijen in het staatsbestel / 104
3.3.10 Kabinetsformatie / 105
3.3.11 De volksvertegenwoordiging / 106
3.3.12 Zelfstandige positie van de Kamer / 108
3.3.13 Controle op de regering / 108
3.3.14 De regering / 110
3.3.15 De Raad van State, de Rekenkamer en de vaste colleges van advies / 112
3.4 De rechtsstaat / 113
3.4.1 Vijf beginselen van de rechtsstaat / 114
3.5 Bestuursprocedures / 121
3.5.1 Administratief beroep en administratieve rechtspraak / 121
3.5.2 Algemene beginselen van behoorlijk bestuur / 122

HOOFDSTUK 4
STRAFRECHT / 127
4.1 Bijzonder karakter van het strafrecht / 127
4.2 Het legaliteitsbeginsel / 132
4.2.1 Betekenis van het woord ‘wet’ / 132
4.2.2 Dimensies van het legaliteitsbeginsel / 133
4.2.3 Boycot Outspan-arrest (1973), HR 15 april 1975, NJ 1976, 23 / 136
4.2.4 Wie mogen daden strafbaar stellen? / 137
4.3 Het begrip ‘strafbaar feit’ / 138
4.3.1 Bestanddelen en elementen / 138
4.3.2 Materiële wederrechtelijkheid en schuld / 139
4.3.3 Indeling van strafbare feiten / 140
4.3.4 De tenlastelegging / 143
4.3.5 Strafuitsluitingsgronden / 144
4.3.6 Straf en maatregel / 148
4.3.7 Strafrechtspleging / 149
4.4 Kenmerken en beginselen van strafprocesrecht / 150
4.4.1 Het opportuniteitsbeginsel / 152
4.4.2 Openbaarheid van rechtspraak / 152
4.4.3 Het beginsel der onmiddellijkheid / 153
4.4.4 Het beginsel dat de verdachte vrij is in de keuze van een raadsman / 153
4.4.5 Het beginsel dat recht gedaan moet worden binnen een redelijke tijd / 154
4.4.6 Het beginsel van rechtspraak in meerdere instanties / 154
4.5 Actoren in het strafproces / 154
4.5.1 Verdachte: redelijk vermoeden van schuld / 155
4.5.2 De politie / 155
4.5.3 Het Openbaar Ministerie / 156
4.5.4 De rechter / 160
4.6 Criminologie / 162
4.6.1 Misdaad en straf in historisch perspectief / 162
4.6.2 De antropologische richting / 163
4.6.3 De milieuschool / 164
4.6.4 De etiketteringstheorie / 165
4.6.5 Nieuwe conservatieven / 165
4.6.6 De rechten van slachtoffers / 166

HOOFDSTUK 5
PRIVAATRECHT / 169
5.1 Enkele indelingen / 169
5.1.1 Publiek- en privaatrecht / 170
5.1.2 Het problematisch karakter van het onderscheid in publiek- en privaatrecht / 172
5.1.3 Dwingend en aanvullend recht / 173
5.1.4 Wanneer regelend, wanneer dwingend recht? / 173
5.2 Absolute en relatieve rechten / 175
5.2.1 Volledige en beperkte absolute rechten / 176
5.2.2 Eigendom als volledig absoluut recht / 176
5.2.3 Beperking van eigendom door wettelijke voorschriften / 177
5.2.4 Beperking van eigendom door misbruik van bevoegdheid en hinder / 177
5.2.5 Beperking van eigendom door de rechten van anderen op de zaak / 179
5.3 Rechtsfeiten en rechtshandelingen / 182
5.3.1 Wil en verklaring / 182
5.3.2 De overeenkomst / 184
5.3.3 Drie factoren die de inhoud van de overeenkomst mede bepalen / 186
5.3.4 De aanvullende en derogerende werking van de redelijkheid en billijkheid / 186
5.3.5 Wilsgebreken / 188
5.3.6 Nakoming van de overeenkomst / 194
5.3.7 Tekortkoming kan niet worden toegerekend: overmacht / 196
5.3.8 Schadevergoedingsplicht uit de wet en overeenkomst / 197
5.3.9 Manieren van aansprakelijkheid / 197
5.4 Onrechtmatige daad / 198
5.4.1 Wat is een onrechtmatige daad? / 199
5.4.2 De enge opvatting van onrechtmatigheid / 199
5.4.3 De ruimere opvatting van onrechtmatigheid / 201
5.4.4 Strijd met de rechtsplicht van de dader / 202
5.4.5 Inbreuk op eens anders recht / 203
5.4.6 Strijd met de maatschappelijke zorgvuldigheid / 204
5.4.7 Gevaarzetting / 205
5.4.8 Het ontbreken van belangenafweging / 207
5.4.9 Causaal verband / 210
5.4.10 Toerekening aan de dader / 213
5.4.11 Schade / 215
5.5 Burgerlijk procesrecht: inleiding / 215
5.5.1 Soorten rechters / 215
5.5.2 Rechtsmiddelen: de gewone / 216
5.5.3 Feitelijke en juridische vragen: een voorbeeld / 216
5.5.4 Rechtsmiddelen: de buitengewone / 218
5.5.5 Absolute en relatieve competentie / 219
5.6 Het eigen karakter van het burgerlijk procesrecht / 220
5.6.1 Uitsluiting van eigenrichting / 221
5.6.2 Bronnen van het burgerlijk procesrecht / 221
5.6.3 Eigenlijke en oneigenlijke rechtspraak / 221
5.6.4 Beginselen van burgerlijk procesrecht / 222
5.6.5 De normale gang bij contentieuze zaken / 226
5.6.6 Kort geding / 226

HOOFDSTUK 6
RECHTSVERGELIJKING EN VOLKENRECHT / 229
6.1 Rechtsvergelijking: methode, geschiedenis, rechtsfamilies en nut / 229
6.1.1 Methode en geschiedenis van de rechtsvergelijking / 229
6.1.2 Rechtsfamilies en nut van de rechtsvergelijking / 231
6.1.2.1 Rechtsfamilies / 231
6.1.2.2 Het nut van rechtsvergelijking / 232
6.2 Volkenrecht of internationaal publiekrecht / 233
6.2.1 Inleiding / 233
6.2.2 Van ius gentium naar recht van co-existentie / 235
6.2.3 Het klassieke internationaal recht / 236
6.2.3.1 Bronnen van internationaal recht / 236
6.2.3.2 Subjecten / 239
6.2.4 Verschillen tussen nationaal en internationaal recht / 240
6.2.4.1 Kenmerken van het systeem van internationaal recht / 240
6.2.4.2 Redenen voor de naleving van internationaal recht / 243
6.2.5 Het recht der internationale organisaties / 245
6.2.6 Doorwerking van internationaal recht in de nationale rechtsorde / 249

HOOFDSTUK 7
MENSENRECHTEN / 251
7.1 Twee benaderingen van het concept ‘mensenrechten’ / 251
7.2 De natuurrechtstraditie als voorloper van de traditie van mensenrechten / 252
7.3 Eerste kenmerk van mensenrechten: hoger recht / 252
7.3.1 Een vroege manifestatie van het natuurrechtsdenken: Antigone / 252
7.3.2 Een latere manifestatie van mensenrechten: de Onafhankelijkheidsverklaring / 253
7.3.3 Twee vragen over het hogere recht: bestaat het en wat heb je eraan? / 256
7.3.4 De pogingen om de traditie van het hogere recht te effectueren / 257
7.4 Tweede kenmerk van mensenrechten: gecodificeerd hoger recht / 258
7.5 Derde kenmerk van mensenrechten: rigide recht / 259
7.6 Vierde kenmerk van mensenrechten: afdwingbaarheid voor de rechter / 263
7.7 De uitspraak Marbury v. Madison (1803) / 264
7.8 John Marshall en de federalisten / 265
7.9 Het Nederlandse toetsingsverbod / 267
7.10 Het Algemeen Constitutioneel Patroon van de Moderne Tijd / 268
7.11 Vijfde kenmerk van mensenrechten: universaliteit / 269
7.11.1 Gewone juridische rechten / 270
7.11.2 Mensenrechten als constitutionele rechten / 270
7.11.3 Gewone morele rechten / 271
7.11.4 Mensenrechten als morele rechten die aan alle mensen toebehoren / 272

Literatuurregister / 275
Jurisprudentieregister / 277
Personenregister / 281
Trefwoordenregister / 285