De mensen van Lysias, een onderzoeks- en adviesbureau uit Amersfoort, besloten een boek te schrijven ‘over onderzoek dat een beter lot verdient dan de bureaula of een korte impuls aan langlopende discussies’.
De schrijvers trokken hun honderden onderzoeken uit de kast om deze te analyseren. Ze hebben hun ervaringen in een bredere context geplaatst met interviews met experts, cases en literatuur. Een advies/onderzoeksbureau dat een boek over hun eigen werk schrijft: dan zou je een glanzend pr-verhaal verwachten met louter succesverhalen. Gelukkig geven de auteurs ook de nodige voorbeelden waar het niet goed liep (en dus iets te leren was).
Samenspel
Centraal in het boek staat het samenspel tussen onderzoeker en opdrachtgever. In een onderzoeksproces komen veel dilemma’s aan de orde: hoe zit het met de onafhankelijkheid van de onderzoekers? Hoe gaan onderzoekers om met beïnvloeding? Hoe betrek je belanghebbenden bij onderzoek? Hoe worden de uitkomsten gepresenteerd? De schrijvers pleiten ervoor om in het onderzoeksproces de vraagstelling verder te kunnen aanscherpen, of later nog extra zaken te kunnen uitzoeken. Immers bij de start van een onderzoek kun je nog niet alles precies weten. Ze waarschuwen voor een dichtgetimmerd onderzoek aan de start. De onderzoeker moet ruimte krijgen om mee te kijken naar methoden en onderzoeksvragen.
In het boek staat ook een handige checklist voor de keuze voor een onderzoeksbureau. Zo geeft het boek veel handvatten om een onderzoeksproces goed in te richten.
Daarnaast worden diverse experts geïnterviewd, zoals Marinke Steenhuis die cultuurhistorisch onderzoek doet voor ruimtelijke opgaven en Paul Hofstra, oud-directeur van de Rekenkamer Rotterdam. Ik mis wel de opdrachtgeverskant hierbij: een wethouder, Minister of ambtenaar bijvoorbeeld.
Motieven
Er zijn bij opdrachtgevers zes motieven om onderzoek te laten doen. Waarheidsvinding; verantwoording afleggen; als breekijzer; keuzes helpen maken; toekomst verkennen; handelingsperspectief. Elk motief wordt besproken aan de hand van de onderwerpen risico’s en alarmbellen en aanpak. In een blokje kernboodschappen vinden we de samenvatting van het hoofdstuk.
Waarheidsvinding
Waarheidsvinding (Hoe heeft het zo ver kunnen komen): dit soort onderzoeken vereist vaak dat de onderste steen boven moet komen en ze vinden vaak plaats in een politieke context. De auteurs waarschuwen ervoor dat het onderzoek niet als ‘strafzaak’ moet worden gezien. Zorgvuldigheid is noodzakelijk. Daarom is een onderzoeksprotocol van belang waarin vastgelegd wordt wat je gaat doen, waarom en op welk moment. Ook dienen de onderzoekers zich zelf van vooroordelen bewust te zijn die zij kunnen hebben. Vooral als een onderwerp veel media-aandacht heeft gehad.
Bij onderzoek voor verantwoording pleiten de auteurs ervoor dat het doel is om te leren en te verbeteren. Anders wordt het onderzoek een ‘moetje’. Risico’s en alarmbellen die wijzen op dat ‘moetje’ zijn o.a. de verboden zone waar je als onderzoeker niet aan mag komen en onbereikbare sleutelfiguren.
Vluchtheuvel- en breekijzeronderzoek
Breekijzeronderzoek, ik kende de term niet, kan effectief zijn om diepgravend te kijken naar de oorzaken van een probleem en de oplossingen. Maar kennelijk is de tegenhanger vluchtheuvelonderzoek met als doel om tijd te winnen en te hopen dat het probleem hierna bijvoorbeeld minder in de belangstelling staat. Vluchtheuvel- en breekijzeronderzoek. Woorden die de komende jaren door lokale politici gebruikt zullen worden om de vele onderzoeken die de raad krijgt om zijn merites te beoordelen.
Bij het motief keuzes maken wordt stilgestaan bij het nut van een begeleidingscommissie. Juist bij dit motief komt beïnvloeding regelmatig voor en kan zo’n commissie een buffer vormen.
Een toekomstverkenning is een middel om een politiek omstreden onderwerp of debat van informatie te voorzien. En het laatste motief handelingsperspectief draait om de vraag wanneer heb je voldoende informatie om keuzes te maken?
Voorbeelden
De vele voorbeelden in het boek geven een goed beeld hoe bepaald onderzoek verliep. De grote variatie van onderwerpen doet beseffen wat voor complexe problemen in het publieke domein spelen.
Het boek geeft ook een pregnant kijkje in de keuken van sommige opdrachtgevers in het publieke domein. Hoe vaak zou een ‘moetje’ voorkomen? Of een onderzoek dat keuzes legitimeert onder de noemer van keuzes te onderbouwen? Of onderzoekers die in twijfel worden getrokken als de bevindingen niet welgevallig lijken? Het boek kan politici helpen bestuurders kritisch(er) te bevragen hoe ze onderzoek hebben uitgezet en gaan gebruiken. En opdrachtgevers zelf natuurlijk om te bezien hoe zij onderzoek inzetten en de goede randvoorwaarden creëren voor onderzoekers.
Veel stijlelementen
Punt van kritiek is de opmaak en het formaat van het boek. Het boek is compact vormgegeven waardoor je als lezer niet de rust krijgt om de vele relevante content tot je te nemen. Het boek verdient een grotere bladspiegel met meer leegte op een pagina. Bij goede vormgeving wordt lezer door een boek heen geleid: met kopjes, nummering en stijlelementen. Het boek bevat nu veel stijlelementen (interviews, voorbeelden in kader, samenvattingen, tekeningen etc.) die meer ruimte nodig hebben. Ook had zo voorkomen kunnen worden dat elk hoofdstuk begint met een gedetailleerde leeswijzer.
Tot slot: het boek heeft als doel om de impact van onderzoek te vergroten, zowel voor de opdrachtgever als de onderzoeker. Dat is gelukt. Het is een goed leesbaar boek geworden over de onderzoekspraktijk door advies- en onderzoeksbureaus voor opdrachtgevers uit het publieke domein.
Over Petra Hoogerwerf
Petra Hoogerwerf is topspreker, trainer en auteur van het boek Échte winst. Ze heeft brede werkervaring als directeur, consultant en toezichthouder. Met haar Sparkle Academy bevordert ze ondernemen met impact, teambuilding en effectief leiderschap door middel van openbare en incompany trainingen.
