Werelddenkers

Aristoteles: grootmeesters van de Griekse filosofie
Inleiding tot deel III 177
1. De kracht van het denken: Plato 179
Een korte biografie van Plato 179
Plato’s drievoudige onderzoeksagenda 181
Symposion: de mens als wezen tussen het aardse en het geestelijke 186
Denken aan vormen is de ware werkelijkheid 196
Het verhaal van de grot: vier stadia van het Platoonse kenproces 204
2. De inherente beperking van het denken: Aristoteles 213
Een korte biografie van Aristoteles 213
Aristoteles’ uitdaging: een kritische voortzetting van Plato’s gedachtegoed 215
De onherleidbaarheid van denken en ervaren: Aristoteles’ epistemologie
217
Volwassenwording in de natuur: Aristoteles’ ontologie 224
Terugblik op de twee vorige hoofdstukken en een vooruitblik 232
3. Het voortreffelijke functioneren van de ziel: ethiek bij Plato en
Aristoteles 235
Inleiding tot de komende hoofdstukken 235
Plato over de driedeling van de ziel 236
Aristoteles’ verdere ontwikkeling van Plato’s theorie van de ziel 242
Voortreffelijkheid van karakter: Aristoteles over handelen 251
4. Naar ieders verdienste: Plato’s politieke filosofie 259
Inleiding tot hoofdstukken 4 en 5: een verkenning van het begrip
‘politiek’
259
Is rechtvaardigheid het recht van de sterkste? Socrates in discussie met Thrasymachus 264
Van aristocratie naar tirannie: Plato’s schets van de ontaarding van de polis 272
De ‘filosofenstaat’: Plato’s voorstelling van de ideale polis 277
5. De gemengde staatsvorm: Aristoteles’ politieke filosofie 287
Algemene rechtvaardigheid: de volkomen voortreffelijkheid als spiegel
voor de burger 287
Rechtvaardigheid als voortreffelijk handelen 290
Specifieke rechtvaardigheid als herstellende rechtvaardigheid 295
Specifieke rechtvaardigheid als politieke rechtvaardigheid 298
Het gevaar van politiek eenheidsdenken 305
Politeia: het streven naar een evenwichtig politiek bestel 310
Aristoteles en Plato over burgerschap: het vermogen om te besturen en
bestuurd te worden 317
Conclusie en vooruitblik op deel IV 329
Deel IV De hellenisering, latinisering en kerstening van Europa
Inleiding tot deel IV 335
1. Het hellenisme: de verspreiding van de Griekse filosofie 337
Inleiding 337
De verovering van Griekenland door Macedonië 337
Hellenisme: de verspreiding en vermenging van de Griekse filosofie 338
2. Filosofie van twijfel en wantrouwen: het scepticisme en cynisme 343
Inleiding: de dubbelzinnige interpretatie van Socrates’ gedachtegoed 343
Autarkie als zelfgenoegzaamheid: Antisthenes van Athene 344
Cynisme en kosmopolitisch burgerschap: Diogenes van Sinope 347
3. Het stoïcisme: de beschaafde versie van het cynisme 351
Inleiding 351
De monarchie van (seksuele) vrijheid: Zeno van Citium 351
De inherente goddelijkheid van de materie: Cleanthes van Assus en
Chrysippus van Soli 354
Het inzien van de logische gang der dingen: de stoïsche ethiek 357
Tot besluit: verschillen en overeenkomsten in de Griekse filosofie 359
4. Epicurus: de filosofie van het welbegrepen eigenbelang 363
Een teruggetrokken, maar niet onttrokken bestaan: Epicurus van Samos 363
Epicurus’ ontologie en epistemologie 364
De instrumentalisering van de filosofie, of een kenleer die vanzelf in een ethiek overgaat 366
Conventioneel natuurrecht: welbegrepen eigenbelang als basis van
rechtvaardigheid 370
Besluit: het hellenisme aan de vooravond van de Romeinse overheersing 372
5. Rome op z’n sterkst : Marcus Tullius Cicero en de filosofie van
recht en bestuur 375
Inleiding 375
Een schets van de cultuur en structuur van de Romeinse republiek
(600-44 v.Chr.) 377
De ontwikkeling en karakter van het Romeinse politieke bestel en het
recht 379
De cirkel van Scipio: de hellenisering van Rome 387
Een groots leven in de nadagen van de Romeinse republiek: Marcus
Tullius Cicero 390
Een eclecticus: de filosofie van Cicero 394
De officiis: over de verantwoordelijkheden van de Romeinse magistraat 397
Cicero’s uitleg van de Res Publica Romana en het natuurrecht 407
Lichamelijk en geestelijk vrijgemaakt: Epictetus 413
6. De eerste eeuwen van het christendom 417
Inleiding 417
Het Joodse volk en zijn cultuur 417
De Joodse verwerking van de Griekse filosofie: Philo van Alexandrië 418
Een praktische uitdaging voor de filosofie: Jezus van Nazareth 421
Jezus wordt Christus: het verhaal van Paulus 426
Justinus de martelaar en de ‘kerkvaders’ 437
De emanatieleer: Plotinus 442
Wat is nu eigenlijk christendom? 446
De Cappadociërs: Gregorius van Nazianze, Gregorius van Nyssa, Basilius de Grote 451
7. Aurelius Augustinus: de waarheid als geschenk 455
Inleiding 455
De intellectuele ontwikkeling van Augustinus 456
Augustinus’ Belijdenissen: waarom ware kennis een geschenk is 459
Het verhaal van de perenboomgaard: een fundering van christelijke
ethiek 467
God? 471
De sociaal-politieke omstandigheden in de derde en vierde eeuw 473
Het besturen van twee werelden: De Civitate Dei 476
8. De Romeins-christelijke visie: geloof als bron van de universele rede 485
Terug naar de mythen? 485
Augustinus en het uiteengaan van Oost en West 488
De zwanenzang van het Oosten: Boëthius 490
Het ontstaan van de orthodoxie 493
Waarheid vastleggen in taal 496
Slotsom 499
Deel V Het ontstaan van Europa: de middeleeuwen (500-1000)
Inleiding tot deel V 503
De moeilijkheid van de term ‘middeleeuwen’ 504
De moeilijkheid van de grenzen van de middeleeuwen 506
De moeilijkheid van het christelijk karakter van de middeleeuwen 509
De moeilijkheid van het christelijk denken 513
Conclusie: hoe zien we de middeleeuwen? 514
1. Het einde van het West-Romeinse rijk en de contouren van een
nieuwe samenleving 517
De vijfde en zesde eeuw: de politieke transformatie van het West-
Romeinse rijk 517
Toegewijd leven: hoe het christelijke denken en handelen in kloosters
vorm krijgen 521
Twee wegen naar het Westen 525
De invloed van kloosters op taal, onderwijs en cultuur 526
De economische en politieke betekenis van kloosters 528
De regel van Benedictus van Nursia 531
2. Tussen Augustinus en Karel de Grote : de filosofie in de eerste
eeuwen van de middeleeuwen 537
De vorming van een kloof tussen Oost en West 537
Filosofie van de theologische ontkenning: Dionysius de Mysticus 542
Gratia supponit naturam, of de genade vervangt de natuur: Gregorius
de Grote 550
Een eerste vastleggen van christelijke cultuur: Isidorus van Sevilla 555
3. Vroeg humanisme: de filosofische theologie van de islam 557
Weer wordt een religieuze ervaring filosofie en politiek: Mohammed 557
De verdere ontwikkeling en kenmerken van de vroege islam 559
De jonge islamitische filosofie en het jonge christendom: Johannes
Damascenus 565
De verhouding tussen de wereld en het goddelijke in de islamitische
filosofie 568
De islam als mystiek: Râbi’a van Basra 569
Klassieke islamitische filosofen over de verhouding tussen geloof en
rede 571
Een synthese van filosofie, mystiek en orthodoxie: Al-Ghazali 578
Samenvatting van het middeleeuwse islamitische denken 581
4. Joodse filosofie: dialoog met een onkenbare God 585
5. Christelijke renaissance van de Pax Romana: Karel de Grote 587
De Karolingische eenwording van bestuur 587
De latinisering van de filosofie: Alcuinus 591
Een christelijke emanatieleer: Scotus Eriugena 594
Tussenconclusie: de spanning tussen de Griekse en de Latijnse geest 597
6. Het begin van de scholastiek 599
Noordwest-Europa rond 1000: het ontginningsgebied wordt zelfstandig 599
Economische welvaart en de omgang met geld: een nieuwe mentaliteit 601
De verwerkelijking van de kerkelijke organisatie en de emancipatie van haar onderwijs 603
Geloven om te kunnen begrijpen: Anselmus van Canterbury 612
Het menselijke leven dat in God is: Hildegard von Bingen 617
Het verlangen om het geloof verstandelijk te aanvaarden: Abelardus 620
De ‘universaliastrijd’ tussen ratio en credo: Petrus Abelardus en
Bernardus
van Clairvaux 626
Slot: de rede als fundament en steen des aanstoots 631
7. Opmaat voor de late middeleeuwen : de investituurstrijd en de
breuk met het Oosten 633
Deel VI De late middeleeuwen: filosofie, theologie en
politiek, een onderlinge uitdaging
Inleiding tot deel VI: een tussenstand van de middeleeuwen 641
Een typisch ‘laatmiddeleeuws’ misverstand: de zaak Galilei 642
1. De hervorming van de antieke metafysica 647
Het begin van het wetenschappelijke waarheidsbegrip van Averroës 647
De scholastieke repliek op Averroës: Thomas van Aquino 653
Thomistisch-dialectische metafysica: het denken als een vrij proces 657
Voorbeeld: de vermeende godsbewijzen van Thomas 661
Andere manieren van filosofisch kennen volgens Thomas 664
De verhouding tussen filosofie en theologie: een voorbeeld 666
Leren door ervaring en tussenconclusie 668
De rechtsopvatting van Thomas 670
2. Het nominalisme: over God filosofeer je niet 677
De metafysica onder vuur van verschillende kanten 677
Filosofie als weten en als geloven: William van Ockham en Duns Scotus 681
Modernisering in de middeleeuwse cultuur, in de ethiek en techniek 688
Een nieuwe investituurstrijd en het Grote Schisma tussen keizer en
paus 690
De vernieuwing van de tweerijkenleer: Marsilius van Padua 692
Conclusie: denken los van God 697
3. Reform: het christelijke humanisme in de vijftiende eeuw 699
Inleiding 699
Reformatie en reform: een eerste verkenning en verheldering 699
De democratisering van de mystiek: de Moderne Devotie 702
De ‘ontdekking’ van het speculatieve verstand: Nicolaas van Cusa 707
Waarom zou God vrouwen slecht hebben geschapen? Christine de Pizan 714
Het Italiaanse humanisme en de cultuur van de middeleeuwse stadstaat 718
De verwerping van de tussenmens: kennis vanuit de mens zelf 719
De instrumentalisering van de politiek: Niccolò Machiavelli 726
De ‘middeleeuwen’ ten einde 735
De balans van de nieuwe weg 737
4. Van reform naar Reformatie : de politisering van de christelijke
geloofshervorming 739
Inleiding: subjectivering van de filosofie en centralisering van de macht 739
Reform en Reformatie: de missie van Maarten Luther en Desiderius
Erasmus 742
Luthers denken: filosofie bezien vanuit het Bijbels geloof 746
Luthers kijk vanuit het geloof op de samenleving 749
Nieuwe eenheid, of spannende verdeeldheid? 752
Het ethisch gezag van de geestelijke macht: Johannes Calvijn 757
5. De kwestie van soevereiniteit en het probleem van tolerantie 763
Inleiding: de soevereiniteitsvraag en het tolerantieprobleem 763
Wat is absolute soevereiniteit? De Franse Reformatie en Jean Bodin 765
Nieuwe ruimte voor de filosofie: Michel de Montaigne 770
De monarchomachen en het recht van opstand 771
6. De strijd om het politieke en geestelijke leven in de
Nederlanden in de zestiende eeuw 775
Inleiding tot het hoofdstuk 775
Het verhaal van de Nederlanden deel I: een inleiding 776
Het verhaal van de Nederlanden deel II: Bourgondische centralisatie 777
Ontwikkeling van gilden en stedelijk burgerschap in de Nederlanden 779
Het verhaal van de Nederlanden deel III: verdere verzakelijking onder
Habsburgs bewind 781
Nederlandse verscheidenheid: godsdienstig, politiek en filosofisch 783
Het verhaal van de Nederlanden deel IV: de politisering van de godsdienst 785
Het verhaal van de Nederlanden deel V: polarisatie en de vraag naar
soevereiniteit 790
Het verhaal van de Nederlanden deel VI: de ideologische strijd om staat en kerk 797
Hervormde en calvinistische theologie, filosofie en politiek 802
Het verhaal van de Nederlanden deel VII: einde en een nieuw begin 808
Dankwoord 813
Aangehaalde literatuur 815
Woordenlijst 823
Verantwoording van de afbeeldingen 859
Index van figuren 863
Namenlijst