Denken in systemen - ‘Nog steeds uiterst relevant’

Donella Meadows was in 1972 de hoofdredacteur van het rapport van de Club van Rome: Grenzen aan de groei. Ze analyseert in Denken in systemen de maatregelen, de knoppen en hendels, waaraan gedraaid kan worden om een systeem goed te laten functioneren zodat de beoogde doelen worden bereikt.

Meer dan de som der delen

Volgens de definitie die Meadows in haar boek hanteert, is een systeem een verzameling van dingen – mensen, cellen, moleculen, wat dan ook – die zodanig met elkaar verbonden zijn dat ze na verloop van tijd een eigen gedragspatroon gaan volgen. Een systeem is, anders gezegd, meer dan de som der delen.

Meadows lardeert haar boek met vele dagelijkse voorbeelden, zoals een thermostaat of het menselijk lichaam, maar ook systemen zoals het zorgsysteem, het onderwijssysteem, het stikstofvraagstuk, de klimaatverandering, drugsbestrijding en concurrentie komen aan de orde.

Deel I gaat over structuur en gedrag van systemen. Denken in systemen is altijd denken in bronnen, voorraden en stromen. En in termen van feedback loops. Zo onderscheidt ze stabiliserende (zoals in een thermostaat) en zichzelf versterkende feedback loops (zoals de loon-prijsspiraal). Een complex systeem moet altijd beide bevatten, moeten in evenwicht zijn met elkaar en tezamen moeten ze werken in de richting van handhaving van het systeem. Klinkt eenvoudig, maar een complex systeem doet vaak meer dan gelijk blijven, exponentieel groeien of rustig op zijn doel afstevenen.

Systemen en wij

Deel II heeft als titel ‘Systemen en wij’ en gaat in op kenmerken van systemen, de verrassingen waarvoor systemen ons kunnen stellen en de vele valkuilen ervan.

De auteur noemt drie essentiële kenmerken:

Veerkracht - het vermogen om in vorm of positie terug te komen na een verstoring

Zelfsturing - het vermogen zijn eigen structuur uit te breiden, te groeien

Hiërarchie - een rangschikking van subsystemen binnen het geheel

Veerkracht en zelfsturing zijn eigenschappen die vaak opgeofferd worden voor kortetermijndoelen als productiviteit of stabiliteit. Hiërarchie komt in het geding als de doelen van een subsysteem dominant worden ten opzichte van de doelen van het gehele system. Sub-optimalisatie heet dat.

Systemen verrassen

Systemen verrassen ons omdat we vergeten dat al ons denken over de wereld slechts modellen zijn, mentale modellen. Economen leggen te veel nadruk op stromen en te weinig op voorraden en hebben daardoor te veel oog voor het BNP, maar niet op de totale voorraad materieel, sociaal en ecologisch ‘kapitaal’. Wat veel in het nieuws komt is van invloed op ons denken, wat gemeten kan worden is belangrijk.

En zo lopen we in vele te voorkomen valkuilen: beleidsweerstand door mislukte reparaties, escalatie door moordende concurrentie, leggen we de lat steeds lager, met het onderwijs als voorbeeld, rijken worden steeds rijker en de zorg wordt steeds duurder omdat preventieve zorg (instroom) niet en curatieve zorg (uitstroom) wel wordt vergoed.

Verandermogelijkheden

In deel III gaat Meadows in op de verandermogelijkheden, op zoek naar de knoppen waaraan met het beoogde effect kan worden gedraaid. Ze somt 12 knoppen op om aan te draaien. Sommigen zijn gemakkelijk te doen, maar weinig effectief. Denk aan: veranderen van variabelen als normen en subsidies; voorraadbeheer, meer informatie verstrekken. En sommigen zijn moeilijk te doen, maar uiterst effectief. Denk aan: doelen herformuleren op een hoger niveau, de mindset ondervragen en de meest abstracte: je paradigma overstijgen.

Donella Meadows heeft in een helder boek uiteengezet hoe het komt dat het nog steeds zo gaat als het gaat. Ziekte, armoede, klimaatverandering, het zijn systeemfouten. Het is enerzijds een verontrustend boek, maar ook hoopgevend. Er is wat aan te doen: snap het systeem en vind de juiste knoppen om aan te draaien.